İstanbul’un tarihi kadar eski olan ve yapıldığı devirde Büyük Konstantinos Forumu’nun tam ortasına dikilen sütun, bugün forumdan geriye kalan tek eser olarak varlığını koruyor.
Bizans devrinde büyük kıymete sahip yapı, Osmanlı İmparatorluğu devrinde de değerini kaybetmedi ve çeşitli tamirlerden geçerek bugüne ulaştı.
Çemberlitaş üzerine akademik araştırmalarda bulunan arkeolog Murat Sav, AA muhabirine yaptığı açıklamada, İstanbul’un geçmişte dünyaya hükmettiğine dikkati çekerek, kentin odak noktalarından birinin Çemberlitaş olduğunu söyledi.
Meydanın Çemberlitaş ismini çok sonraları aldığını belirten Sav, İmparator Büyük Konstantinos’un 320’li yıllarda, İstanbul’u yeni bir mimari anlayışla dizayn ettirirken, kentin merkez meydanı fonksiyonunu görmesi için Çemberlitaş bölgesinde Forum Konstantin’i yaptırdığını aktardı.
“İnsanlar, sütunun etrafında heykele de hürmette bulunmak için dans ederdi”
Sav, Çemberlitaş’ın kentin birinci kimlik kazandığı devirde inşa edilen özel bir nokta olduğunun altını çizerek, “Özelliği hem sembolik birtakım hususlardan hem de kutsal emanetlerle ilgili söylencelerden geliyor. Ama unutulmaması gereken bir şey var, o da Roma şehircilik nizamının İstanbul’daki arterlerinden bir tanesi burası.” dedi.
I. Konstantinos’un kenti tekrar tasarlarken, hudutları da genişlettiğine işaret eden Sav, şunları kaydetti:
“Genişletirken de eski Roma surlarının kente giriş kapısının çabucak yanına kendi meydanını inşa ettirdi ve ortasına da bugün görmüş olduğumuz bir kısmı günümüze ulaşmış olan porfir sütunu (Çemberlitaş’ı) ve üzerine de kendi heykelini diktirdi. Bunu neden yaptırdı? Roma İmparatorları için bilhassa de bazilika ismi verilen yapılar ve forumları yaptırmak kıymetliydi. Bu onlar için bir kartvizit oluşturuyordu. Birebir vakitte Roma İmparatorları kendi diktirdiği sütunların üzerindeki anıtlar vasıtasıyla insanları oraya toplayabiliyordu. Beşerler da o İmparatoru ilahlaşmış olarak gördüğü için, o sütunun etrafında heykele de hürmette bulunmak için dans eder, pandomim şovları düzenlerdi. Alışılmış ki bu pagan devirlerin bir geleneğiydi ve bu, sütun yapıldıktan sonra asırlarca devam etti. Hatta Hristiyanlıktan sonra da kimlik değiştirerek devam etti.”
“Bu sütun aslında eski Roma’da dikili bir sütundu”
Murat Sav, 7- 8. yüzyıllarda, şu an Nuruosmaniye Mescidi’ne bakan cephede, anıtın hemen kural kısmının bitişiğine Konstantinus ismine şapel inşa edildiğini kaydederek, meydanda çok eski yüzyıllarda değerli heykeltıraşların yaptığı Zeus, Athena ve Poseidon üzere heykellerin yer aldığını aktardı.
Nuruosmaniye Mescidine hakikat olan alanda da devasa bir senato meskeninin kurulduğunu vurgulayan Sav, “Bu senato konutu dairesel planlıydı ve içerisinde çok özel bir şey kullanılmıştı. Antik dünyanın yedi mükemmelinden birisi olarak kabul edilen Efes Artemis Tapınağı’nın bronz kapıları buraya getirilmişti.” diye konuştu.
Sav, Çemberlitaş sütunun harikulâde özellikler taşıyan porfir taşından yapıldığını söyleyerek, “Bu sütun aslında eski Roma’da dikili bir sütundu. Üzerinde de muhtemelen Apollon’un heykelini taşımaktaydı. Hatta denir ki, aslında sütunun üzerindeki heykel Konstantinus’a ilişkin değil de Güneş Rabbi Apollon’a aitti. Konstantinus da güneş kültüne inandığı için, hatta bizatihi güneşi kendisi olarak gördüğü için bu heykeli o formda algılattı. Heykelin başında 7 tane ışından oluşan bir taç vardı.” ifadelerini kullandı.
Meydanın deniz tarafında hilal biçiminde büyükçe bir toplumsal yapı olduğunu kelamlarına ekleyen Sav, şu bilgileri verdi:
“Buna ninfayun diyoruz. Burada da düğün merasimleri düzenlenirdi. Önünde bir havuzu olan, üç katmanlı bir sütun sisteminden oluşan inanılmaz bir yapı. Onun dışında burada bir tane de astronomi müşahedeleri yapmak için bir bina vardı. Doğu ve batı tarafları ise kentin anıtsal merasim yolu olan Mese’nin devamına açılmıştı ve meydan yaklaşık olarak dairesel bir forma sahipti. Hilal aslında Ay Tanrıçası Semel’in bir simgesidir. Karşı tarafında inşa edilen Senato Konutu’nun dairesel planı da büyük bir ihtimalle dünyayı tasvir etmekteydi. Meydan ise dairesel olarak büyük bir ihtimalle güneşi sembolize etmek için yapılmıştı ve tam ortasında da İmparator’un sütunu ve heykeli vardı. Sanki İmparator kendisini Güneş Yaradanı olarak mı lanse ediyordu. Bütün bu anlatımlar kaynaklara nazaran bu istikamette.”
“Sütunların ortasındaki kasnakların ortasında defne kısmı yer alıyor”
Dokuz kasnaktan oluşan Çemberlitaş sütununda, bugün 6 kasnak kaldığını vurgulayan Sav, sütunun üzerindeki 3 kasnak ve heykelin 1105-1106 yılları civarında İstanbul’un meşhur lodos fırtınası sırasında devrildiğini, yıkılırken de büyük ihtimalle Konstantinus’a atfedilen şapeli yok ettiğini aktardı.
Murat Sav, sütuna 12. yüzyılda, İmparator Manuil tarafından bugün de görülebilen beyaz mermerden bir baş taban yapıldığına ve üzerine de bir haç kondurulduğuna işaret ederek, “Manuil, baş tabanın etrafını dolaşan bir yazıt ekletiyor. Bu yazıtta vakitle harabe haline gelmiş sütunu dindar İmparator Manuil’in ihya ettirdiği yazıyor. Çok üstte olduğu için önünden geçerken çok fark etmeyebiliyor beşerler fakat hala pek hoş bir halde korunuyor. Sütunların ortasındaki kasnakların ortasında defne kısmı yer alıyor. Defne kısmı da aslında Apollo’nun simgelerinden bir tanesi.” dedi.
Sütunun altına konulan kutsal emanetlerle ilgili bilgilerin de tarihçi Sokrates Skolastikus’un yazdığı kitapta yer aldığını söyleyen Sav, sütunun üretiminden yaklaşık 70 yıl sonra, Konstantinos’un annesi Helena’nın Kudüs ziyaretinde çeşitli kutsal emanetler keşfettiğini ve bu emanetleri de gümüş bir sandık içerisinde kente göndererek, sütunun temel kotunda yapılan odanın içerisine konulduğunu aktardı.
Arkeolog Sav, bölgenin meydan halini almadan evvel bir nekropol yani mezarlık olduğuna işaret ederek, şöyle konuştu:
“Genişçe bir saha. Aslında burada bu türlü çok düzlük bir alan yok. Burasını bir sırt olarak düşünelim. Tam sırtın uç noktasını da yol olarak kullanmışlar. Meydan yapılırken etrafında bir buçuk metre dolgu çalışması da yapıldığı anlatılıyor. İşin enteresan yanlarından bir tanesi de Osmanlı devrinde de burada çok değerli yapılar yapılıyor. Mesela burası Sultan II. Beyazıt devrinde onun vezirlerinden Atik Ali Paşa tarafından külliyesinin inşa edildiği yer. Tekrar orada da mesela sütunlar devşirme. Deniz tarafına yani evvelden ninfayun yapısının olduğu yere ise 16. yüzyılın başlarında tekrar Atik Ali Paşa’nın vakfına ilişkin olarak Elçi Hanı inşa ediliyor. Hatta anlatılan bilgilerden gördüğümüz kadarıyla aslında han inşa edilmeden evvel vezirin konağının olduğu yermiş. Sultanla ya da vezirle görüşmek için İstanbul’a gelen yabancı elçilerin yahut heyetlerinin mecburî olarak konuk edildiği yer. Maalesef günümüze ulaşmadı.”
“Meydana inşa edilen değerli yapılardan birisi de Vezir Hanı”
Nurbanu Sultan’ın isteğiyle Mimar Sinan’ın Çemberlitaş Hamamı’nı meydana inşa ettiğine dikkati çeken Sav, “Buraya inşa edilen kıymetli yapılardan Vezir Hanı da Köprülü ailesi tarafından kendi külliyelerine bağlı olarak 1600’lü yıllarda inşa ediliyor. Buraya damga vuran son yapımız ise Parıltısı Osmaniye Külliyesi. Orası da 18. yüzyılın ortalarında inşa ediliyor.” dedi.
Sav, statik dertler sebebiyle sütuna konulan çelik kasnaklardan ötürü yapıya Çemberlitaş isminin verildiğine işaret ederek, “Osmanlı da birebir formda kasnakları yıprandıkça değiştirerek, sütunun günümüze kadar ulaşmasını sağlamış.” tabirini kullandı.
İstanbul’un, 11 Mayıs 330’da Roma İmparatorluğu’nun yeni başşehri olmasının akabinde zafer kutlamalarının da Çemberlitaş meydanında yapıldığını söyleyen Sav, kelamlarını şöyle sürdürdü:
“Etrafı iki katlı revaklardan oluşuyor, sütunların taşıdığı bu revakların içinde de dükkanlar var. Zira forumların bir özelliği de alışveriş yerleri olması. Zira beşerler tıpkı vakitte toplumsallaşıyor. Burası olağan çok uzun mühlet kullanılıyor ve Osmanlı’da mesela o denli de bir gravür vardır ,16. yüzyılın başlarına ilişkin olduğunu kestirim ettiğimiz. Tam bu noktada yani kuzey kesitinde sirk şovları yapılıyor. Yani Osmanlı periyodunda de faal kullanılan bir meydan. Etrafındaki yapılaşmalardan sonra bile burada bir meydan havası her daim olmuştur. O özelliğini hiçbir vakit kaybetmemiştir. O yüzden günümüzde de bu alanı bu halde pahalandırmak, tahminen etrafını biraz daha rehabilite ederek kullanmak çok daha hoş olur diye düşünüyorum.”
Murat Sav, Sultanahmet’e giden bugünkü tramvay yolunun ise Romalılar devrinde merasim yolu, Osmanlı devrinde de divan yolu olduğunu kaydederek, Hristiyanlık öncesi, Hristiyanlık ve İslamiyet devirlerinde merasimlerin, kutlamaların farklı hallerde bölgede her vakit devam ettiğinin altını çizdi.
