79 yıl sonra ibadete açılan Kariye Camii’nde kayıp Osmanlı eserleri
Müze olarak kullanıldığı esnada kaybolan yapıtlardan vaiz kürsüsü ve minber tekrar üretilerek caminin içerisine yerleştirildi
İSTANBUL – Ayasofya-i Kebir Camii Şerifi ile birlikte müzeye dönüştürülen Kariye Camii 79 yıl sonra aslına çevrilirken, ibadethane içerisinde Osmanlı’dan kalan 4 asırlık minber, vaiz kürsüsü, şamdan, kandil ve sınır yapıtlarının kayıp olduğu öğrenildi. Bahse ait açıklama yapan Sanat Tarihi Uzmanı ve Kariye Camii Bilim Kurulu Üyesi Hayri Fehmi Yılmaz, “Uzun mühlet müze olarak kullanılan yapıda maalesef minber, vaiz kürsüsü, duvarlarındaki yazı levhaları, şamdanlar ve kandiller kaybolmuş. Yapının mimari aksamı eski fotoğraflardan tespit edilebiliyor. Onarım sürecinde bunlarla ilgili de çalışmalar yapıldı. Minber en son Molla Zeyrek Camii’nde görülmüş, fotoğrafları var. Lakin ondan sonrasını takip edemiyoruz. Eski fotoğraflardan yola çıkarak bunların yenileri üretildi. Vaiz kürsüsü ve minber tekrar üretilerek caminin içerisine yerleştirildi. Yazı levhalarına şimdi ulaşılamadı. Tahminen bir gün, bir müzemizden onlara ulaşacağız” dedi.
Fatih’te bulunan 6’ncı yüzyılda Kariye Kilisesi olarak inşa edilen bina, İstanbul’un fethinden sonra 1509’da Sultan 2. Bayezid’in sadrazamlarından olan Atik Ali Paşa tarafından mescide çevrildi. Tarihi yapı, “Atik Ali Paşa Camii” yahut “Kariye Camii” olarak anılmaya başlandı. Bakanlar Şurası’nın 2 Ağustos 1945’te aldığı kararla müzeye çevrilen Kariye Camii, 2020 yılında Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın kararıyla Diyanet İşleri Başkanlığı’na devredildi. Onarım süreçleri devam ederken Kariye Camii, müze olarak ziyarete açık tutuldu. Onarımın bitmesinin akabinde 79 yıldır müze olarak kullanılan Kariye Camii ibadete açıldı. Öte yandan Kariye Camii’nin müzeye çevrildiği esnada Osmanlı’dan kalan 4 asırlık minber, vaiz kürsüsü, şamdan, kandil ve sınır yapıtlarının kayıp olduğu öğrenildi. Tarihi mescitteki onarım esnasında minber ve vaiz kürsüsü eski fotoğraflardan tespit edilerek tekrar üretildi. İbadete açılan tarihi mescide yine üretilen minber ve vaiz kürsüsü yerleştirilirken başka kayıp olan Osmanlı Cihan Devleti’ne ilişkin yapıtların bulunması bekleniyor.
“Muhteşem anıt Bizans’ın son devri boyunca yaşadı”
Kariye Camii’nin tarihi hakkında bilgi veren Sanat Tarihi Uzmanı ve Kariye Camii Bilim Kurulu Üyesi Hayri Fehmi Yılmaz, “Kariye Camii epeyce değişik bir anıt. İstanbul’daki bu çok katmanlı, çok kültürlü anıtların hoş bir örneği. Bizans evresinde çok erken bir çağda birtakım anıtların inşa edildiği söyleniyor. Ama bunun tam ayrıntılarını bilmiyoruz. Mevcut binanın etrafında 6. yüzyıla ilişkin birtakım kalıntılar var. 6. yüzyıldan beri yapılaştığı anlaşılıyor ancak bugün gördüğümüz bina 11. ve 12. yüzyılda inşa edilmiş. 14. yüzyılda Theodoros Metokhites isimli bir Bizanslı yapıyı yeninden ayağa kaldırmış. Birçok ek ilave etmiş. Neredeyse üç tarafına binalar eklemiş. 1204 – 1261 yılları ortasında Haçlılar İstanbul’u işgal edip buradaki birçok anıtı tahrip etmişti. Bizanslılar, başkentlerini 1261 yılında geri aldıktan sonra birçok anıtı harap olmuş halde bulmuştu. Muhtemelen Kariye Camii olan Hora Manastırı da harap olmuştu. Theodoros Metokhites tekrar burayı adeta harika bir anıt olarak inşa etti. Eski kalıntıların üzerinde 14. yüzyıl yapısı. İçerisi çok güçlü mozaik ve fresko tekniğinde fotoğraflarla ve tasvirlerle bezendi. Bu mükemmel anıt Bizans’ın son periyodu boyunca yaşadı” dedi.
“Atik Ali Paşa kendisinin dönüşümü üzere bir manastırı, mescide çevirmiştir”
Hora Kilisesi’nin, Kariye Camii’ye çevrilmesi sürecini anlatan Yılmaz, “İstanbul’un fethinden sonra manastır bir mühlet bakımsız kalmış. 1509 yılından çabucak evvel Atik Ali Paşa tarafından cami haline getiriliyor. Atik Ali Paşa’nın kendisi de devşirmedir. Bosnalıdır. Kendisinin dönüşümü üzere bir manastırı, mescide çevirmiştir. Daha sonra bu yapı 450 yıl boyunca İstanbullulara cami olarak hizmet etmiştir. Çok değişiktir bu yapıyı 16.- 17. yüzyılda ziyaret edenler hem yerli hem de yabancılar, 17. yüzyılda Evliya Çelebi Seyahatnamesinde çok sanatlı bir cami olarak bahsediyor. Ziyaretçilerin birçok birtakım mozaik ve freskoların açık olduğunu anlatıyor. Yapı hiçbir vakit büsbütün çimentolarla kapatılmamış. Onu ziyaret edenler doğal bugünkü üzere değil fakat fotoğrafların bir kısmını görebilmişler. 19. yüzyılda bu daha da artmış. Elimizde çok değişik kayıtlar var. Yapı cami olarak kullanıldığı periyotta 1870’lerde biraz bakım yapılmış. O süreçte mozaikler ve freskolar temizlenip açılmış ki yapıyı ziyaret edenlere Hoca Efendi, Fransızca bunları anlatırmış. Bunlar 1910 ve 1917’den birçok kaynakta anlatılıyor. İstanbul’un enteresan anılarından biri” sözlerini kullandı.
“Uzun müddet müze olarak kullanılan yapıda, minber, vaiz kürsüsü, duvarlarındaki yazı levhaları üzere aksamlarının bir kısmı kaybolmuş”
Kariye Camii’nin müzeye çevrildiğinde içerisindeki Osmanlı Cihan Devleti yapıtlarının kaybolduğunu tabir eden Yılmaz, “1945’te bir anıt olarak ilan edilmesine karar verilmiş. 1934 yılında Ayasofya, müzeye çevrilince Bizans devranı anıtlarına da farklı projeler geliştirilmiş. Thomas Whittemore, Ayasofya’nın müzeye çevrilmesinde çalışan kişidir. 1947 yılında Kariye Camii’nde çalışmaya başlamış. 1958’e kadar sürecek uzun bir süreç içerisinde müze olarak tekrar restore etmişler. Mozaik ve freskoların tamamı açılmış. Bakımı ve onarımı yapılmış. Mozaik ve freskoların tamamının korunduğu tespit edilmiş. İslam kültürü hele de ibadethane de figür istemez. Lakin bu yapının içerisinde hiçbir mozaik ve freskoya kasıtlı bir tahribat izi görülmemiş. Bu bence çok kıymetli. Münasebetiyle bugüne kadar sağlam olarak ulaşılabilmiş. Mozaik ve freskolarda hiçbir tamamlama yapılamamıştır. Bizans periyodunun üslubunu, bütün ayrıntılarını orada görebiliyoruz. Uzun mühlet müze olarak kullanılmış. Maalesef bu süreç içerisinde yapının minber, vaiz kürsüsü, duvarlarındaki yazı levhaları üzere aksamlarının bir kısmı kaybolmuş. 2020 yılında bir kararname ile cami haline getirilmesine karar verildi. Bu aslında 1509 yılında başlayan bir süreç. 2012’den bu yana restore edilen yapıda, iki dönemine da hem Bizans hem de Osmanlı, hem Hristiyan hem de İslam periyoduna ilişkin günümüze ulaşmış bütün miras sonuna kadar hürmetle karşılandı. Osmanlı döneminin sonunda, cami olarak kullanıldığı süreçte olduğu üzere girişteki iki hol kısmı Bizans zamanında narteks, Osmanlı periyodunda son cemaat dediği kısımları tekrar halı kaplı değil. Orada tekrar ziyaretçiler pabuçla gezilebiliyor ve mozaiklerin büyük çoğunluğu orada. İbadet edilen asıl kısım ise Bizans evresinden kalan üç sahne var. Onlar da perdeyle kapatılmış durumda. Osmanlı bölümünde de bunlar ahşap kepenkle kapatılıyordu. Hasebiyle ziyaretçiler yapıyı hem ziyaret edebiliyorlar hem de ibadet edebiliyorlar. İstanbul çok keyifli bir hatıra kazandı” biçiminde konuştu.
“Eski fotoğraflardan yola çıkarak vaiz kürsüsü ve minber tekrar üretilerek caminin içerisine yerleştirildi”
Kariye Camii’nin onarımında Osmanlı yapıtlarından vaiz kürsüsü ve minberin yine üretilerek yerleştirildiğini söyleyen Hayri Fehmi Yılmaz, “Yapının Osmanlı devrindeki mimari aksamının kaybolduğunu söylemiştim. Yapının mimari aksamı eski fotoğraflardan tespit edilebiliyor. Onarım sürecinde bunlarla ilgili de çalışmalar yapıldı. Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün arşivi ve müzeleri bu bahiste takip edildi. Maalesef onlara ulaşamadık. Minber en son Molla Zeyrek Camii’nde görülmüş, fotoğrafları var. Ancak ondan sonrasını takip edemiyoruz. Eski fotoğraflardan yola çıkarak bunların yenileri üretildi. Vaiz kürsüsü ve minber yine üretilerek caminin içerisine yerleştirildi. Yazı levhalarına şimdi ulaşılamadı. Tahminen bir gün, bir müzemizden onlara ulaşacağız. İnşallah şamdanları, kandilleri vs. yine mescide döner ve caminin o şık dekorasyonu da görülür. Bu türlü olursa bana çok etkileyici geliyor. Hem Hristiyan fotoğraf sanatının başyapıtı diyebileceğimiz eserler izlenebilecek hem de şimdiki harim kısmında yazı levhaları tekrar yerine gelirse bu sefer İslam’ın çizgi sanatının örnekleri de izlenebilecek. Böylelikle cami çok katmanlı dünyasına yeni bir zenginlik kazanacak” diye konuştu.
