AA muhabirinin tarihi kaynaklardan derlediği bilgilere nazaran, Mondros Mütarekesi’nin 30 Ekim 1918’de imzalanmasından sonra İzmir Yunanlar, Adana Fransızlar, Antalya ve Konya İtalyanlar tarafından işgal edildi. Urfa, Maraş, Antep, Merzifon ve Samsun’a İngiliz askerleri çıktı, İngiliz Donanması 13 Kasım 1918’de İstanbul önlerine demir attı.
Vatan toprağını korumak için yıllarını cephelerde geçiren, Yıldırım Orduları Küme Komutanlığından 3 Kasım 1918’de İstanbul’a dönen Mustafa Kemal, yurdun kurtulması için harekete geçti.
Samsun ve etrafındaki Rumlar, 17-18 Mart 1919’da Samsun’a asker çıkaran İngilizlerin de takviyesiyle çete baskınları yapıp karışıklık çıkararak, Mondros Ateşkes Antlaşması’nın 7. unsuru gereği bölgeyi İtilaf Devletlerinin işgaline açmak istiyordu.
Bu gelişmeler üzerine Türk halkı kendini savunmak için teşkilatlanmaya, can ve mal güvenliklerini muhafazaya çalışınca bu durumdan tasa eden İngiliz Yüksek Komiserliği ve Karadeniz Ordusu Başkumandanlığı, 21 Nisan 1919’da İstanbul Hükümeti’ne nota vererek, bölgedeki tansiyonun yatıştırılmasını, Rumlara karşı yapılan kelamda akınların önlenmesini talep etti.
Bölgede asayişi sağlaması için 9. Ordu Müfettişi olarak görevlendirilen Mustafa Kemal, İzmir’in işgal edildiği 15 Mayıs 1919’un ertesi günü, Bandırma Vapuru ile İstanbul’dan yola çıktı.
Mustafa Kemal ve arkadaşları, Samsun’a birinci adımlarını 19 Mayıs’ta Reji İskelesi’nden attı. Birinci Dünya Savaşı’nda Ruslar tarafından kentin bütün iskeleleri bombalanmış lakin yalnızca Fransızlara ilişkin Reji (Tekel idaresi) İskelesi sağlam kalmıştı. Fransızlar o dönemde Samsun’da kurulu bir fabrikada sigara üretiyordu. İskelenin ismi bu nedenle “Tütün İskelesi” olarak da geçiyordu.
Samsun’a gelişinin İngilizlerde tedirginlik oluşturması üzerine Mustafa Kemal, Samsun’da 6 gün kaldıktan sonra 25 Mayıs’ta Havza’ya geçti.
Kurtuluş’a giden yolda Mustafa Kemal Paşa’nın ikinci durağı olan Havza’da birinci miting de gerçekleştirildi. Mustafa Kemal Paşa’nın talimatıyla yapılan mitingde, İzmir’in işgali protesto edildi.
Bir sonraki durağı Amasya olacak Mustafa Kemal, 18 gün boyunca Havza’da Ulusal Çaba için değerli çalışmalar yürüttü.
Havza’daki hareketlilikten haberdar olan İngilizlerin yaptığı baskı ile 9. Ordu Müfettişliği vazifesinden alınması üzerine Mustafa Kemal, Havzalılara sivil olarak veda etti.
Gazi Mustafa Kemal ve silah arkadaşlarının Samsun’a çıkarak yaktığı Ulusal Gayret meşalesi sırasıyla Amasya, Erzurum ve Sivas’ta da yakılarak tüm yurda yayıldı. Ulusal Çaba sonunda 29 Ekim 1923’te kurulan Türkiye Cumhuriyeti, bu yıl 101. yaşına giriyor.
“TÜRK MİLLETİNİ HEM BÖLGESİNDE HEM DE DÜNYADA FAAL GÜÇ OLMAKTAN UZAKLAŞTIRMAK İSTİYORLAR”
Ondokuz Mayıs Üniversitesi (OMÜ) Atatürk Unsurları ve İnkılap Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürü Prof. Dr. Kaya Tuncer Çağlayan, AA muhabirine, Türk milleti olarak İslamiyet öncesi ve sonrasında dünya tarihine taraf veren büyük bir milletin mensupları olduklarını söyledi.
Yirminci yüzyılın başına gelindiğinde dünyada yeni bir tertip kurulduğuna işaret eden Çağlayan, “Bu yeni nizam içinde Avrupa’nın hakim güçleri, İngiltere, Fransa, İtalya ve başkaları, Türk milletine Osmanlı Devleti şahsında hayat hakkı tanımak istemiyor. Birinci Dünya Savaşı’nı bitiren, bilhassa bizimle ilgili olan Mondros Mütarekesi’nden sonra Türk toplumunu Anadolu’yu küçük bir yere sıkıştırmak istiyorlar.” diye konuştu.
Hakim güçlerin burada kimi hedefleri olduğunu belirten Çağlayan, şu değerlendirmede bulundu:
“Türk milleti hem İslam Birliği siyaseti izlemesin, Orta Doğu’dan, Arap coğrafyasından koparmak hem de Hazar Türkleriyle bağlantımızı koparmak ismine, doğuda bir Kürdistan ve Ermenistan devleti kurmak, batıda Yunanistan’ı büyütmek istiyorlar. Böylelikle tekrar Türk milletini hem bölgesinde hem de dünyada faal güç olmaktan uzaklaştırmak istiyorlar. İşte Ulusal Çaba, Batı’nın geliştirdiği Sevr projesi olarak tanımlayabileceğimiz, Türk milletini bölgeden ve dünyadan uzaklaştırmak yahut tesirini kırmak ismine Türklere dayatılan bu projeyi reddeden çabanın ismidir. Yani Türk milleti kültürüyle fiziki varlığıyla tarihten aldığı misyonu, yani insanlık ismine hizmet etme misyonunu yarınlara taşımak ismine bu çabayı vermiştir.”
“(MUSTAFA KEMAL) TÜRK MİLLETİNİ AYAĞA KALDIRAN HAREKETİ BAŞLATTI”
Çağlayan, ümitsizliğin tepeye çıktığı bir periyotta Mustafa Kemal Atatürk’ün Milli Mücadele hareketinin lideri olarak tekrar Türk milletini ayağa kaldıran hareketi başlattığını vurguladı.
Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’u kendisinin tercih ettiğini dikkati çeken Çağlayan, kelamlarını şöyle sürdürdü:
“Ama biraz da koşullar onu oraya getirmiştir. Yani kendi tercihi olmasının sebebi, Samsun bölgesel bir merkezdi, günümüzde olduğu üzere. Karadeniz’de en büyük kent şu an lakin tıpkı vakitte Samsunluların Karadeniz halkı içinde Mustafa Kemal Paşa’ya öz itimat verecek potansiyele sahip olması… Natürel Karadeniz’de bir Pontus devleti oluşturma teşebbüsleri var. Samsun’da, Yunanistan’ın dayanağıyla İstanbul’daki Patrikhanenin organize ettiği, Samsun Amasya Metropolitliği Germanos’un koordine ettiği bir Pontus faaliyeti var. Eski ismiyle Engiz, 19 Mayıs ilçemize bağlı Nebiyan Dağı’nda yaklaşık 40 Pontuslu çete var. Burada önemli Pontus baskısı var. Bunlar Müslüman köylere, Türk köylerine taarruz ediyor, saldırıyorlar. Birtakım çatışmalar var. Bundan ötürü da rahatsızlık var fakat Samsun Metropolitliği, ‘Türkler Rum köylerine saldırıyor’ biçiminde durumu aksettirince İngiltere nota veriyor Osmanlı hükümetine. O tarihte Damat Ferit Paşa hükümette. Hükümet de askeri önlemleri alacağını ve bu önlemler kapsamında bir ordu müfettişliği kurulacağını, Samsun ve Karadeniz’de, Anadolu’da bu müfettişlik mahiyetiyle asayişin sağlanacağını beyan etti. Bu vazifeye Mustafa Kemal Paşa seçiliyor. Misyon bölgesi ve misyonun yetki alanını şahsen Mustafa Kemal Paşa kendi çalışarak genişletiyor Genelkurmay’da. Kabaca Ankara’yı merkeze alırsanız, Ankara’nın doğusunun tamamında neredeyse hem askeri müfettiş hem de mülki müfettiş olarak iki müfettişlik yetkisini üzerine alıyor. Münasebetiyle burada icra vazifesi var. Atama yapabiliyor, vazifeden alabiliyor.”
“SAMSUN, MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN FİKİRLERİNİ BİRİNCİ TEST ETTİĞİ YERDİR”
“Mustafa Kemal Paşa’nın gelmesi hem tarihi olayların bir sonucudur hem de biraz kendi tercihidir.” diyen Çağlayan, şu görüşleri lisana getirdi:
“Samsun’dan başlayıp bütün vatana, yurda dönük bir Ulusal Uğraş’ın başlaması için gelmiştir diyebiliriz. Mustafa Kemal Paşa’nın Ulusal Uğraş fikri İstanbul’da doğmuş fakat Samsun’da olgunlaşmıştır. Samsun, Mustafa Kemal Paşa’nın fikirlerini birinci test ettiği yerdir. Ulusal Caba’nın önderleri askerler olacak lakin hareketin öznesi asıl milletin şahsen kendisi olacak. Hasebiyle milletin bu davete, yani çabaya davete icabet edip etmeyeceğini Mustafa Kemal Paşa birinci defa Samsun ve Havza’da test etmiştir. Halkın önde gelen isimleriyle yapmış olduğu görüşmelerde ve öteki faaliyetlerde, bilhassa Havza mitinglerinde o coşkuyu görünce bu hareketi gerçekleştirebileceğini kavramıştır. Zati 1924’te tekrar Samsun’a geldiğinde bunu söz edecektir; ‘Ben Samsun’u gördüğüm vakit, bütün tasavvurlarımın gerçekleşebileceğine inandım.’ diye. Bu, Samsun’un Ulusal Gayret’in birinci ateşinin, birinci kıvılcımın yakıldığı yer olması açısından kıymetlidir.”
Büyük bir zafer kazanıldığının altını çizen Çağlayan, kelamlarını şöyle tamamladı:
“Milli Caba’nın iki emeli muvaffakiyetle hayata sokulmuştur. Birincisi vatanın parçalanamaz bütünlüğü ki Erzurum ve Sivas Kongrelerinde alınan. İkincisi ise ulusal iradeye dayalı demokratik bir cumhuriyetin inşa edilmesi süreçleri. Her ikisi adım adım yürütülmüştür. Bugün baktığımızda, milletimiz çok şükür dünyada saygın bir yere sahip. Türkiye ve Türk dostu pek çok ülke var. Soydaşlarımız var ve Türkiye Yüzyılı siyaseti hakikat bir siyasettir. 85 milyon nitelikli, eğitimli, donanımı güçlü bir Türkiye, dostlarıyla birlikte inşallah 21. yüzyılın belirleyici gücü olacaktır. Kendi içlerimizdeki birlik ve beraberliğimizi koruduğumuz surece dünyanın bizden alacağı, öğreneceği ve dünyaya medeniyet olarak hizmet edeceğimiz daha çok şey bulunmaktadır.”
